Trong nhiều thập kỷ, văn học viết bằng tiếng Anh đã giữ vị trí gần như độc tôn trong bản đồ văn chương toàn cầu. Các giải thưởng danh giá, sự chú ý của giới phê bình, cũng như thị trường xuất bản quốc tế đều quay quanh trục Anh ngữ – đặc biệt là đến từ các trung tâm như London, New York hay Toronto.
Nhưng thời thế đang thay đổi. Một bài viết mới đây trên The Guardian đã chỉ ra một sự thật ngày càng rõ rệt: địa vị trung tâm toàn cầu của văn học tiếng Anh đang suy giảm – không vì chất lượng giảm đi, mà vì thế giới đã bắt đầu lắng nghe nhiều tiếng nói hơn, từ nhiều ngôn ngữ hơn.
🧭 Hết thời “độc đạo” của Anh ngữ?
Trước đây, để một tác phẩm văn học được xem là “toàn cầu”, gần như bắt buộc nó phải được viết bằng tiếng Anh, hoặc ít nhất là dịch sang tiếng Anh để có cơ hội được công nhận rộng rãi. Điều này tạo ra một quyền lực mềm khổng lồ cho các quốc gia nói tiếng Anh, không chỉ kiểm soát thị trường sách, mà cả hệ giá trị văn học mà thế giới “nên” theo đuổi.
Tuy nhiên, hiện nay:
-
Văn học dịch đang dần chiếm tỷ trọng lớn hơn trong các thị trường lớn.
-
Các giải thưởng như International Booker Prize hay Prix Goncourt, Nobel Văn học, ngày càng vinh danh những tác phẩm không thuộc hệ Anh ngữ.
-
Các nhà xuất bản độc lập như Tilted Axis, Fitzcarraldo Editions, hay Deep Vellum tập trung mạnh vào văn học dịch và đang tạo dấu ấn quốc tế.
📚 Văn học dịch: Từ “phụ lục” thành trung tâm mới?
Văn học dịch từng bị xem là “niche” – một góc hẹp, phục vụ độc giả ít ỏi và mang tính thử nghiệm. Nhưng không còn nữa. Sự trỗi dậy của những tác phẩm như:
-
The Discomfort of Evening (Hà Lan) – Marieke Lucas Rijneveld
-
Tomb of Sand (Ấn Độ, tiếng Hindi) – Geetanjali Shree
-
The Seven Moons of Maali Almeida (Sri Lanka) – Shehan Karunatilaka (bản gốc tiếng Anh nhưng mang tinh thần “phi phương Tây”)
…cho thấy độc giả thế giới đang khao khát những trải nghiệm văn hóa khác biệt, những cách kể chuyện mới mẻ, không bị chi phối bởi khuôn mẫu phương Tây.
🧭 Sự chuyển dịch từ “phương Tây hóa” sang “đa phương ngữ”
Điều đáng chú ý không chỉ là ngôn ngữ, mà còn là cách nhìn. Những vấn đề từng bị xem là “cục bộ” – như chiến tranh ở Trung Đông, bản sắc hậu thuộc địa, ngôn ngữ bản địa bị xóa mờ – giờ đây được đặt ngang hàng với chủ đề phổ quát trong văn học thế giới.
Điều này phản ánh một bước chuyển quan trọng:
➡️ Từ “văn học toàn cầu = văn học phương Tây”
➡️ Đến “văn học toàn cầu = đa giọng nói, đa ngôn ngữ, đa góc nhìn”
💬 Thị trường tiếng Anh vẫn có quyền lực – nhưng đã không còn tuyệt đối
Tất nhiên, thị trường Anh ngữ vẫn chi phối phần lớn dòng chảy xuất bản toàn cầu, nhờ sức mạnh tài chính, công nghệ, và mạng lưới phân phối. Tuy nhiên, độc giả ngày càng có khả năng tiếp cận các ngôn ngữ khác qua:
-
Công nghệ dịch thuật tốt hơn
-
Các chiến dịch xuất bản xuyên biên giới
-
Các cộng đồng đọc toàn cầu (như Goodreads, các podcast, booktok quốc tế…)
Kết quả là: văn học tiếng Anh giờ đây không còn là “cổng vào duy nhất” để bước vào văn học thế giới.
🌐 Kết: Địa vị trung tâm đang được phân chia lại
Sự suy giảm địa vị “độc quyền” của văn học tiếng Anh không phải là sự mất mát – đó là một sự giải phóng. Nó cho phép những tiếng nói lâu nay bị che khuất có cơ hội được lắng nghe. Nó buộc người đọc phải mở rộng tầm nhìn. Và quan trọng nhất: nó tái định nghĩa lại khái niệm “văn học thế giới” – không còn là một thứ gì đó chỉ được xác định ở New York hay London, mà ở Hà Nội, Lagos, Tehran, Bogotá, Seoul hay Nairobi.
“Chúng ta không cần phải viết bằng tiếng Anh để được gọi là nhà văn thế giới. Chúng ta chỉ cần viết, và để thế giới tìm thấy mình.”
— Trích một độc giả quốc tế
