Sở Ngôn ngữ bang Punjab (Ấn Độ) vừa công bố danh sách các tác phẩm đoạt Giải Sách hay nhất năm 2025 dành cho sách viết bằng tiếng Hindi và Urdu — một phần trong nỗ lực bảo tồn và khuyến khích sáng tác bằng các ngôn ngữ khu vực.

Theo thông báo chính thức, có 26 tác phẩm tiếng Hindi và 3 tác phẩm tiếng Urdu được gửi tham dự, với bốn hạng mục trao giải cho mỗi ngôn ngữ. Mỗi tác phẩm đoạt giải nhận 31.000 rupee, một biểu trưng danh dự và một shawl truyền thống. Lễ trao giải sẽ diễn ra vào tháng 11 tại Bhasha Bhawan, Patiala, trong khuôn khổ Tháng Ngôn ngữ Punjabi.

Tác phẩm đoạt giải tiếng Hindi:

• Thơ: Chaak Par Chadhe Shabad – Kamal Puri

• Tiểu thuyết/truyện: Ghar-Ghar ki Kahani – Anant Sharma Anant

• Phê bình/Kiến thức: Shri Lal Shukl ke Sahitya Mai Rajneetik Chetna ke Swar – Dr. Nitu Rani

• Văn học thiếu nhi: Lalkaar – Sushil Kumar Phull

Tác phẩm đoạt giải tiếng Urdu:

• Phê bình: Urdu Afsana Aur Punjab – Dr. Kahkshan Falak (giải Hafiz Mehmood Shirani)

Việc Punjab duy trì giải thưởng riêng cho tiếng Hindi và Urdu cho thấy cam kết rõ ràng trong việc thúc đẩy sự đa dạng ngôn ngữ và hỗ trợ các nhà văn khu vực. Dù số lượng tác phẩm tiếng Urdu còn khiêm tốn, sự hiện diện của giải thưởng này vẫn là một động lực quan trọng, góp phần đưa các giọng văn bên lề tiến gần hơn với độc giả chính thống. Đây không chỉ là vinh danh tác phẩm xuất sắc, mà còn là khẳng định vai trò văn chương trong kết nối cộng đồng đa ngữ của Ấn Độ.

Với quyết định mới nhất từ Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ, Arthur Sze – nhà thơ gốc Á nổi bật với lối viết tinh tế, thiền định và đa chiều – đã chính thức trở thành U.S. Poet Laureate thứ 25 trong nhiệm kỳ 2025–2026. Việc ông được chọn không chỉ là sự ghi nhận xứng đáng cho một sự nghiệp thơ ca kéo dài hàng thập kỷ, mà còn mang theo một tầm nhìn đầy hy vọng: sử dụng thơ như một phương tiện kết nối xuyên văn hóa, vượt qua rào cản ngôn ngữ trong thời đại số hóa và xô bồ.

Một hành trình thơ ca mang dấu ấn giao thoa Đông – Tây

Arthur Sze (sinh năm 1950) là con trai của một gia đình người Trung Quốc di cư đến Mỹ. Ông trưởng thành giữa hai nền văn hóa – phương Đông giàu chiều sâu tinh thần và phương Tây sắc sảo trong lý tính. Chính điều đó đã trở thành mạch ngầm xuyên suốt trong thơ ông: thiên nhiên, vật lý lượng tử, Phật giáo, và cả những chi tiết nhỏ nhất trong đời sống hàng ngày – tất cả cùng song hành và đan xen trong nhịp điệu tĩnh tại, thấm đẫm chiêm nghiệm.

Với nhiều tác phẩm được đánh giá cao như The Ginkgo Light, Compass Rose hay Sight Lines (tác phẩm đoạt giải National Book Award 2019), thơ Sze thường mang lại cảm giác như đang “nghe thấy ánh sáng” – một trạng thái kết hợp giữa hình ảnh thị giác và chiều sâu cảm xúc, rất gần với mỹ học Thiền.

Một tầm nhìn mới cho thơ ca quốc gia: dịch để lan tỏa

Trong phát biểu sau khi nhận chức, Arthur Sze chia sẻ rằng ông muốn dành nhiệm kỳ của mình để thúc đẩy thơ dịch – không chỉ là việc dịch các bài thơ nước ngoài sang tiếng Anh, mà còn là khơi dậy sự tò mò văn hóa, tạo cầu nối giữa cộng đồng và thế giới.

“Thơ dịch giúp ta vượt qua giới hạn của chính mình – nó là một hành động lắng nghe người khác bằng cả tâm hồn,” ông nói.

Kế hoạch ban đầu của Sze bao gồm:

• Tổ chức các buổi đọc thơ đa ngôn ngữ, nơi các nhà thơ cùng nhau chia sẻ tác phẩm bằng tiếng gốc và bản dịch, tạo ra không gian nghe – hiểu – cảm nhận đa tầng.

• Hợp tác với các trường học và thư viện để giới thiệu thơ dịch như một phần trong trải nghiệm học tập, nhất là với thế hệ trẻ ngày càng sống trong nhịp sống gấp gáp và công nghệ hóa.

• Xuất bản tuyển tập thơ dịch từ các ngôn ngữ thiểu số hoặc ít được biết đến, như một cách làm nổi bật những tiếng nói thường bị bỏ qua trong dòng chính văn học.

Thơ trong thời đại số: làm chậm lại để thấu hiểu

Arthur Sze bước vào cương vị Nhà thơ Laureate trong bối cảnh đặc biệt: khi thơ đang trải qua một giai đoạn “phục hưng” trên mạng xã hội, nhưng cũng đối mặt với nguy cơ bị rút gọn thành những trích dẫn dễ chia sẻ, dễ quên. Thay vì chống lại xu hướng đó, ông đề xuất một lối tiếp cận khác:

“Thơ không cần phải dài, nhưng phải lắng đọng. Trong thế giới bị phân mảnh bởi thông tin và tốc độ, một câu thơ chân thành có thể là nơi trú ẩn hiếm hoi.”

Di sản của một tiếng nói tĩnh tại trong hỗn loạn

Việc Arthur Sze trở thành Poet Laureate không chỉ là một vinh danh cá nhân – đó còn là một dấu hiệu của sự chuyển dịch văn hóa: hướng đến sự lắng nghe, đa ngữ, và tôn trọng những nhịp điệu chậm rãi. Trong thời đại mà mọi thứ đều được tối ưu hóa để nhanh hơn, mạnh hơn, thơ – và đặc biệt là thơ dịch – có thể là con đường dẫn ta trở lại với chính mình, với người khác, và với thế giới rộng lớn hơn.

Arthur Sze không chỉ đại diện cho sự đa dạng sắc tộc trong văn học Hoa Kỳ, mà còn là hiện thân của một thời đại mới cho thơ – nơi biên giới bị xóa nhòa không chỉ bằng công nghệ, mà bằng ngôn từ, cảm xúc và sự kết nối sâu sắc. Và có lẽ, chính thơ – với sự giản dị và lặng lẽ của nó – sẽ là tiếng nói bền bỉ nhất trong thế giới ồn ào hôm nay.

Tuần qua, văn đàn nước Anh đã chứng kiến một cột mốc đáng nhớ: tác giả kỳ cựu Maureen Duffy, 91 tuổi, chính thức trở thành người đầu tiên được trao RSL Pioneer Prize – một giải thưởng mới được sáng lập nhằm tôn vinh những nữ nhà văn trên 60 tuổi có sự nghiệp tiên phong và ảnh hưởng sâu rộng, nhưng chưa từng được công nhận đầy đủ trong hệ thống giải thưởng chính thống.

Giải thưởng từ nữ văn sĩ Bernardine Evaristo – Một hành động mang tính “sửa sai”

RSL Pioneer Prize là sáng kiến của Bernardine Evaristo, nữ tác giả đoạt Booker Prize năm 2019 và là một trong những gương mặt tiên phong cho sự đa dạng hóa trong văn học Anh. Bà sáng lập giải thưởng này với mục tiêu rõ ràng: “làm nổi bật những người phụ nữ đã mở đường, nhưng thường bị lãng quên hoặc đánh giá thấp bởi hệ thống văn học truyền thống.”

Evaristo cho biết chính Duffy là hình mẫu lý tưởng cho tinh thần mà giải thưởng này đại diện – một người “luôn đi trước thời đại, dám phá vỡ chuẩn mực và kiên trì với lý tưởng văn chương bất kể xu hướng xã hội.”

Maureen Duffy – Hơn sáu thập kỷ phá vỡ định kiến bằng ngòi bút

Sinh năm 1933, Maureen Duffy là một trong những nhà văn, nhà thơ và nhà hoạt động tiên phong của văn học Anh hiện đại. Từ khi bắt đầu sự nghiệp vào những năm 1960, bà đã không ngần ngại khai thác các chủ đề bị coi là “nhạy cảm” thời bấy giờ: từ giới tính, nữ quyền, đến đồng tính luyến ái và giai cấp.

Tiểu thuyết đầu tay “That’s How It Was” (1962) là một trong những tác phẩm đầu tiên mô tả công khai mối quan hệ đồng tính nữ ở Anh, khi mà xã hội và luật pháp vẫn còn mang nặng định kiến. Suốt sự nghiệp mình, Duffy đã xuất bản hơn 30 cuốn sách, bao gồm tiểu thuyết, thơ, kịch và tiểu luận – với phong cách giàu trí tuệ, sắc sảo và luôn mang tính thử nghiệm.

Không chỉ là cây bút can trường, Duffy còn là một nhà vận động không biết mệt mỏi cho quyền lợi của các nhà văn. Bà từng giữ vai trò chủ tịch Hiệp hội các Nhà văn Vương quốc Anh, đấu tranh cho bản quyền và công bằng thu nhập trong ngành xuất bản – điều mà cho đến nay vẫn là vấn đề nhức nhối.

Một giải thưởng mang tính lịch sử – nhưng là sự công nhận quá trễ?

Việc Maureen Duffy được vinh danh ở tuổi 91 đặt ra một câu hỏi không nhỏ cho giới văn học: liệu chúng ta đã bỏ quên quá nhiều tiếng nói nữ giới chỉ vì họ không thuộc về dòng chảy “chính thống”? Với rất nhiều nhà văn nữ khác cùng thế hệ, sự ghi nhận thường đến muộn – nếu không muốn nói là không bao giờ đến.

Trong phát biểu nhận giải, Duffy vẫn khiêm tốn và sắc sảo:

“Tôi viết vì tôi phải viết. Phần thưởng thật sự là khi những gì mình viết ra được lắng nghe – dù có phải chờ đợi bao lâu đi nữa.”

Tái định nghĩa giá trị tiên phong

Việc Maureen Duffy nhận Pioneer Prize không chỉ là một sự vinh danh cá nhân – mà còn là bước đi đầu tiên trong một nỗ lực lớn hơn: định nghĩa lại thế nào là “thành tựu” trong văn học. Giải thưởng này hướng sự chú ý tới những tác giả đã mở đường, bất chấp không gian, giới tính hay định kiến, để sau này những thế hệ sau có thể đi tiếp.

Nữ quyền trong văn học không chỉ là viết về phụ nữ, mà còn là trao lại ánh sáng cho những người từng bị đứng trong bóng tối.

Trong một thế giới mà văn học thường bị chi phối bởi xu hướng thị trường, bảng xếp hạng bán chạy và giải thưởng theo mùa, Pioneer Prize là một lời nhắc nhở cần thiết: rằng có những giọng nói âm ỉ bền bỉ qua thời gian, và khi được lắng nghe, chúng có thể định hình lại cả một nền văn hóa.

Và Maureen Duffy, với ngòi bút sắc sảo và trái tim can trường, chính là một trong những giọng nói đó.

Trong nhiều thập kỷ, văn học viết bằng tiếng Anh đã giữ vị trí gần như độc tôn trong bản đồ văn chương toàn cầu. Các giải thưởng danh giá, sự chú ý của giới phê bình, cũng như thị trường xuất bản quốc tế đều quay quanh trục Anh ngữ – đặc biệt là đến từ các trung tâm như London, New York hay Toronto.

Nhưng thời thế đang thay đổi. Một bài viết mới đây trên The Guardian đã chỉ ra một sự thật ngày càng rõ rệt: địa vị trung tâm toàn cầu của văn học tiếng Anh đang suy giảm – không vì chất lượng giảm đi, mà vì thế giới đã bắt đầu lắng nghe nhiều tiếng nói hơn, từ nhiều ngôn ngữ hơn.

🧭 Hết thời “độc đạo” của Anh ngữ?

Trước đây, để một tác phẩm văn học được xem là “toàn cầu”, gần như bắt buộc nó phải được viết bằng tiếng Anh, hoặc ít nhất là dịch sang tiếng Anh để có cơ hội được công nhận rộng rãi. Điều này tạo ra một quyền lực mềm khổng lồ cho các quốc gia nói tiếng Anh, không chỉ kiểm soát thị trường sách, mà cả hệ giá trị văn học mà thế giới “nên” theo đuổi.

Tuy nhiên, hiện nay:

• Văn học dịch đang dần chiếm tỷ trọng lớn hơn trong các thị trường lớn.

• Các giải thưởng như International Booker Prize hay Prix Goncourt, Nobel Văn học, ngày càng vinh danh những tác phẩm không thuộc hệ Anh ngữ.

• Các nhà xuất bản độc lập như Tilted Axis, Fitzcarraldo Editions, hay Deep Vellum tập trung mạnh vào văn học dịch và đang tạo dấu ấn quốc tế.

📚 Văn học dịch: Từ “phụ lục” thành trung tâm mới?

Văn học dịch từng bị xem là “niche” – một góc hẹp, phục vụ độc giả ít ỏi và mang tính thử nghiệm. Nhưng không còn nữa. Sự trỗi dậy của những tác phẩm như:

• The Discomfort of Evening (Hà Lan) – Marieke Lucas Rijneveld

• Tomb of Sand (Ấn Độ, tiếng Hindi) – Geetanjali Shree

• The Seven Moons of Maali Almeida (Sri Lanka) – Shehan Karunatilaka (bản gốc tiếng Anh nhưng mang tinh thần “phi phương Tây”)

…cho thấy độc giả thế giới đang khao khát những trải nghiệm văn hóa khác biệt, những cách kể chuyện mới mẻ, không bị chi phối bởi khuôn mẫu phương Tây.

🧭 Sự chuyển dịch từ “phương Tây hóa” sang “đa phương ngữ”

Điều đáng chú ý không chỉ là ngôn ngữ, mà còn là cách nhìn. Những vấn đề từng bị xem là “cục bộ” – như chiến tranh ở Trung Đông, bản sắc hậu thuộc địa, ngôn ngữ bản địa bị xóa mờ – giờ đây được đặt ngang hàng với chủ đề phổ quát trong văn học thế giới.

Điều này phản ánh một bước chuyển quan trọng:
➡️ Từ “văn học toàn cầu = văn học phương Tây”
➡️ Đến “văn học toàn cầu = đa giọng nói, đa ngôn ngữ, đa góc nhìn”

💬 Thị trường tiếng Anh vẫn có quyền lực – nhưng đã không còn tuyệt đối

Tất nhiên, thị trường Anh ngữ vẫn chi phối phần lớn dòng chảy xuất bản toàn cầu, nhờ sức mạnh tài chính, công nghệ, và mạng lưới phân phối. Tuy nhiên, độc giả ngày càng có khả năng tiếp cận các ngôn ngữ khác qua:

• Công nghệ dịch thuật tốt hơn

• Các chiến dịch xuất bản xuyên biên giới

• Các cộng đồng đọc toàn cầu (như Goodreads, các podcast, booktok quốc tế…)

Kết quả là: văn học tiếng Anh giờ đây không còn là “cổng vào duy nhất” để bước vào văn học thế giới.

🌐 Kết: Địa vị trung tâm đang được phân chia lại

Sự suy giảm địa vị “độc quyền” của văn học tiếng Anh không phải là sự mất mát – đó là một sự giải phóng. Nó cho phép những tiếng nói lâu nay bị che khuất có cơ hội được lắng nghe. Nó buộc người đọc phải mở rộng tầm nhìn. Và quan trọng nhất: nó tái định nghĩa lại khái niệm “văn học thế giới” – không còn là một thứ gì đó chỉ được xác định ở New York hay London, mà ở Hà Nội, Lagos, Tehran, Bogotá, Seoul hay Nairobi.

“Chúng ta không cần phải viết bằng tiếng Anh để được gọi là nhà văn thế giới. Chúng ta chỉ cần viết, và để thế giới tìm thấy mình.”
— Trích một độc giả quốc tế